Góp nhặt trên từng trang sách, viết lên những trang đời

Ở phần I, ông dành quá nửa số trang của cuốn sách luận bàn xoay quanh những vấn đề về lĩnh vực Lý luận Phê bình Việt Nam. Từ việc nhìn nhận, đánh giá và hệ thống hóa các thành tựu Lý luận Phê bình văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến nay, đến việc việc hướng dẫn người học Văn chọn đề tài Khóa luận, Luận văn, Luận án; Từ việc nghiên cứu về một tác giả tiêu biểu, đến những bài viết đi sâu tìm hiểu giá trị nội dung, nghệ thuật của một tác phẩm… đề tài nào cũng được ông tiếp cận và thực hiện một cách thấu đáo, khoa học theo kiểu “Nói có sách, mách có chứng”. Ở trang đầu mỗi bài đều có chỉ dẫn xuất xứ, cuối mỗi trang có chú thích cụ thể, tường minh. Làm như vậy, một mặt đem lại độ tin cậy cho độc giả, mặt khác, kích thích, khơi gợi trí tò mò, lòng say mê khoa học đối với những ai muốn tìm hiểu nghiên cứu kĩ vấn đề.

Thông thường, tác phẩm Lý luận Phê bình rất kén độc giả, hay nói cách khác là đọc rất khó vào. Nhưng đọc sách của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện, người đọc sẽ cảm thấy thích thú, đọc rồi cứ muốn đọc lại, đọc mãi bởi cái cách dẫn dắt khoa học vừa lôgic, lại rất có duyên của ông. Rõ nhất là cách ông đặt và giải quyết vấn đề rất chặt chẽ, khéo léo, sát đối tượng. Vì vậy, những vấn đề nêu ra, đều được giải quyết triệt để, có lý, có tình. Ở nhiều bài, sau khi đánh giá những mặt được và chưa được, bao giờ ông cũng đưa ra kiến nghị hoặc đề xuất những giải pháp hữu hiệu, thuyết phục. Hệ thống luận điểm, luận cứ ở từng bài rất logic, nhất quán. Tất cả được soi sáng bởi những thực chứng rõ ràng, hợp lý, luôn làm hài lòng độc giả. Trên tinh thần thực sự cầu thị, ông tôn trọng sự đối thoại văn hóa, dân chủ và không hề né tránh phản biện, tranh luận, nhằm bảo vệ ý kiến đúng đắn của mình, và cái chính để đạt tới sự trung thực, khách quan, minh bạch trong khoa học. Bài Về các tiểu luận cho là của Lê Tràng Kiều trong Văn chương và hành động (Trao đổi ý kiến với Anh Chi), hoặc bài Từ một công trình ngụy khoa học (Về luận văn Thạc sĩ của Đỗ Thị Thoan)… là những minh chứng cho cái tâm, cái tầm và tài năng của một nhà khoa học chân chính.

Là người tâm huyết, chí thú với nghề nghiệp mà mình theo đuổi, lại có bản lĩnh khoa học vững vàng, độc lập, những trang viết của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đã cho độc giả thấy rõ quan niệm, nguyên tắc, ý nghĩa xem xét tác phẩm, tác giả trong tính toàn vẹn của chỉnh thể nghệ thuật. Từ đó hướng độc giả tới sự hoàn thiện thẩm mỹ trong tiếp nhận tác phẩm. Với tư duy sáng tạo và bản lĩnh nghề nghiệp, ông luôn biết chọn cho mình cách thể hiện phù hợp với đối tượng, khám phá những giá trị đích thực và đề cao cái đẹp của tác phẩm từ nội dung đến hình thức. Đọc sách của ông, độc giả còn đọc được yêu cầu và mong muốn của ông về thẩm mỹ tiếp nhận. Và một trong những yếu tố làm nên thành công của cuốn sách là: ông biết cách thu hút người đọc bằng lối viết riêng biệt, dồi dào bản lĩnh, vừa khúc chiết, khoa học vừa đậm đà chất văn.

Phần II của sách, tác giả dành nhiều tâm huyết, khám phá, cảm nhận, nâng niu chăm chút đời văn, đời người của cây bút văn xuôi nổi tiếng Ma Văn Kháng- Người vinh dự được tặng Giải thưởng Văn học Nhà nước (2001), Giải thưởng Văn học Đông Nam Á (1998), Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật (2012) và cũng là người bạn vong niên ông hằng kính trọng. Đọc những trang viết về Ma Văn Kháng của ông, ta càng hiểu và trân trọng tấm lòng, tình cảm của ông với một bậc văn tài. Đặc biệt, bằng cái nhìn tinh tế và trái tim nhạy cảm, ông giúp người đọc định hình một cách rõ nét con người và sự nghiệp của một tác gia văn học “lực lưỡng” tiêu biểu; thẩm thấu những giá trị tinh thần mà nhà văn đã cống hiến hết mình cho nền văn học, nghệ thuật nước nhà. Theo đánh giá của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện, Ma Văn Kháng đã tạo dựng phong cách riêng của một cây bút hiện thực – cảm thương, từng trải, tinh tế mà gan ruột, đằm thắm. Văn chương ông sống động, truyền đạt xác thực nhân cách và bản sắc dân tộc đa dạng trong cái nhìn, nếp cảm, lối nghĩ, vừa cá biệt, vừa tiêu biểu cho chân dung của nhiều hạng người Việt Nam từ miền ngược đến miền xuôi…

Viết về Ma Văn Kháng, ông đã trút tất cả tâm hồn tình cảm của mình lên trang viết. Dường như ông thấu hiểu không chỉ nội dung, nghệ thuật của từng tác phẩm mà còn hiểu cặn kẽ tất cả những yếu tố làm nên giá trị tác phẩm. Ông lật xới cả những vỉa tầng ý nghĩa ẩn chứa đằng sau câu chữ, để tìm cho ra giá trị đích thực của tác phẩm. Truyện ngắn “Người giúp việc” ông thật sắc sảo khi nhận raCái sâu sắc, thâm trầm của truyện là ở chỗ khác, khá bất ngờ: phải chăng nhà văn nhắc nhở rằng vị tha là lòng tốt, song cần có như một sự đi đôi với nó là lòng tự trọng. Một khi thiếu đi vế sau, thì nhân danh lòng vị tha, con người có thể có nguy cơ trở thành đồng hành với thói tự ty, nô lệ, tự đánh mất mình mong vừa lòng người khác mà chưa chắc đã được tiếp nhận.

Tìm hiểu cuộc đời, sự nghiệp của Ma Văn Kháng, khẳng định vị trí, tài năng của nhà văn trong đời sống xã hội hôm nay và mai sau, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đã góp phần định vị một chân dung văn học “lực lưỡng” trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại. Những nhận xét, đánh giá xác đáng của ông về tác giả tài danh này có tác dụng khơi gợi, dẫn dắt, định hướng thẩm mĩ cho độc giả. Qua đó, ta cũng thấy được tầm vóc và bản lĩnh học thuật của ông khi nhận ra chân giá trị trong mỗi tác phẩm của nhà văn. Bởi vậy, theo thiển ý của tôi, khó ai có sự thấu hiểu, đồng cảm, sẻ chia với nhà văn Ma Văn Kháng đến tận chân tơ, kẽ tóc như PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện.

Trong phần III của cuốn sách, ông dành chia sẻ những kinh nghiệm và những băn khoăn, trăn trở của mình, nhằm nâng cao tính chuyên nghiệp của báo chí Văn nghệ Việt Nam. Với lập luận sắc bén, cập nhật, hiện đại, hai mảng đề tài mà ông tập trung phản ánh: Về tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam và Thực trạng và mấy vấn đề về báo chí văn học đã đem lại cho độc giả một cái nhìn bao quát về thực trạng chất lượng báo chí văn nghệ trong thời gian qua. Trên cơ sở đó, ông đặt ra những yêu cầu bắt buộc đối với báo chí, tất cả vì một sự nghiệp văn nghệ, báo chí chất lượng cao: Hay và đẹp, là hàng hiệu, là sản phẩm cao cấp… Càng yêu cầu cao đối với báo chí, ông càng không bằng lòng với sự cẩu thả, kém cỏi, làng nhàng, “không sạch nước cản” trong sáng tạo nghệ thuật. Đối với ông, báo chí văn nghệ đòi hỏi phải có sự tao nhã, thăng hoa, vừa có tính chuyên nghiệp vừa có tính thẩm mỹ. Có thể nói, những kiến thức, kinh nghiệm ông đúc rút được trong quá trình tác nghiệp là những bài học quý cho những người làm công tác báo chí, khoa học. Những quan điểm, kiến nghị, giải pháp ông đưa ra rất tâm huyết, nhất quán, xác thực, giàu sức thuyết phục, giúp người đọc có một cái nhìn toàn cảnh, xuyên suốt và tin cậy về những vấn đề báo chí và văn nghệ được đề cập.

Những ai từng tiếp xúc với PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đều có chung cảm nhận: trong cuộc sống đời thường, ông rất chân tình cởi mở, sống tận tâm hết lòng vì mọi người. Nhưng trong công việc, nhất là những việc liên quan đến khoa học, ông rất nghiêm khắc, không chấp nhận bất cứ một sự cẩu thả, hời hợt nào, dù nhỏ.

Là người bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Ngữ văn tại Đức, lại có thâm niên gắn bó với Báo chí, Văn nghệ, mười năm làm Tổng biên tập Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, là ủy viên Hội đồng Lý luận, Phê bình văn học Trung ương và tham gia công tác đào tạo Thạc sĩ, Tiến sĩ ngành Ngữ văn, trước hết, ông tự đặt cho mình những yêu cầu nghiêm ngặt trong khoa học. Sau nữa, ông cũng muốn các thế hệ học trò của ông, kể cả độc giả cần phải tuân thủ những yêu cầu đó. Vậy nên được học ông, được tiếp xúc và được đọc sách của ông, người ta sẽ cảm thấy “lớn” lên rất nhiều.

Văn chương, Nghệ thuật và Thẩm mỹ tiếp nhận bao quát nhiều vấn đề lớn, nhỏ trong lĩnh vực Lý luận, Phê bình. Với lý lẽ sắc sảo, bằng cái nhìn trầm tư, sâu lắng, pha chút hỏm hỉnh, mỗi trang viết của PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện được chắt lọc từ bề dầy kiến thức, chiều sâu kinh nghiệm, chiều dài của sự từng trải, nên hội tụ cảm xúc, đậm đà chất văn và mang tính thẩm mỹ cao. Đặc biệt, ở nhiều bài còn có hệ thống ảnh minh họa đẹp và trang nhã. Bìa 1 của sách là bức ảnh ông chụp trong chuyến khảo sát ở Nga năm 2014, càng cho thấy sự tinh tế trong năng lực thẩm mỹ của ông.

Là người tâm huyết, chí thú, say mê khoa học và đã đạt được những thành quả nhất định trong lao động nghệ thuật, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện vẫn ngày ngày miệt mài, góp nhặt trên từng trang sách, viết lên những trang đời. Tập tiểu luận phê bình Văn chương, Nghệ thuật và Thẩm mỹ tiếp nhận của ông chắc chắn sẽ có sức sống lâu bền trong lòng độc giả. Mong ông dồi dào sức khỏe và thành công trên chặng đường Lý luận Phê bình mà ông suốt đời thủy chung gắn bó!