Mâm ngũ quả miền Bắc được chọn lựa nhiều màu sắc dựa theo quy luật âm dương, còn ở miền Nam là theo cách phát âm các loại quả.
Mâm ngũ quả ngày Tết dâng cúng tổ tiên là phong tục truyền thống của người Việt từ bao đời nay. Mâm ngũ quả là mâm quả cúng lễ gồm 5 loại trái cây khác nhau, thông qua tên gọi hoặc màu sắc, thể hiện ước muốn và lòng thành kính hướng về nguồn cội của người Việt.
Lý giải tại sao dùng ngũ mà không phải tam, lục, thất, bát, PGS.TS Nguyễn Huy Thiệu, nguyên phó giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cho biết năm thứ quả theo quan niệm người xưa là ngũ hành, ứng với mệnh của con người. Số lẻ thuộc dương, cụ thể số 5 đứng vào chữ sinh, tượng trưng cho sự phát triển sinh sôi.
Ngoài ra số 5 cũng tượng trưng cho ước muốn đón ngũ phúc vào nhà. Ngũ phúc gồm phú (giàu có), quý (địa vị sang trọng), thọ (sống lâu), khang (khỏe mạnh), ninh (bình an). Tùy theo đặc trưng về khí hậu, địa lý và quan niệm riêng mà người miền Bắc và miền Nam lựa chọn những loại quả khác nhau.
Theo ông Thiệu, mâm ngũ quả miền Bắc thường có nải chuối xanh tượng trưng cho hành mộc; quả bưởi hoặc phật thủ màu vàng tượng trưng cho hành thổ; quả ớt màu đỏ tượng trưng cho hành hỏa; quả đào hoặc quả lê là hành kim; nho đen tượng trưng cho hành thủy. Người miền Bắc kiêng bày các loại quả có mùi, gai nhọn, thân xù xì vì quan niệm chúng đem vận xui.
Những loại trái cây bày trên mâm ngũ quả được chọn theo số lẻ, xếp so le nhau. Trong đó, nải chuối là quan trọng nhất, như bàn tay Phật ngửa lên để che chở, mang phúc lộc cho gia chủ. Khi mua, các bà nội trợ sẽ chọn nải chuối tiêu xanh, quả dài, căng, xoè đều; không rửa qua nước cho tươi lâu.
Ngược lại, người miền Nam ít chú ý tới số quả và màu sắc, mà thường lựa quả theo cách phát âm. Tất cả vật trang trí đều đi theo cặp. Theo Tiến sĩ sử học Hãn Nguyên Nguyễn Nhã, mâm ngũ quả ở miền Nam sẽ gồm những quả mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài, tương ứng với cách phát âm “cầu sung vừa đủ xài”. Ngoài ra, có thể thêm quả dứa (quả thơm) thể hiện sự vững vàng và mong muốn con cháu đầy nhà.
Mâm ngũ quả người miền Nam thiếu vắng quả chuối vì phát âm tiếng miền Nam gần giống “chúi” thể hiện sự khó khăn, làm ăn không phất. Ngày Tết, cũng ít người trưng quýt, lê, táo với tâm niệm “quýt làm cam chịu”; lê, táo (bom) thì thất bát.
Bên cạnh mâm ngũ quả, trên bàn thờ tổ tiên và thánh thần luôn có cặp dưa hấu. Trái dưa căng tròn, vỏ xanh ruột đỏ tượng trưng cho sự tròn đầy, viên mãn đầu năm. Ngày nay, nhiều gia đình thích đổi mới bằng cách mua thêm dưa hấu vàng và dưa hấu hình vuông để mâm ngũ quả ngày Tết thêm phong phú.
Khác với miền Bắc hay miền Nam, người miền Trung thường bày mâm ngũ quả đơn giản hơn, mùa nào thức nấy với quan niệm chỉ cần gia chủ thành tâm dâng cúng tổ tiên. Mâm hoa quả trên bàn thờ ngày Tết của ba miền khác nhau nhưng đều chung một mục đích là hướng về nguồn cội, nhớ ơn tổ tiên, cầu mong năm mới nhiều điều thuận lợi.
